استفاده و رواج یک ساز در بین مردمان یک فرهنگ، می‌تواند نشانه‌ای از تاریخ یا تحولات آن جامعه در طول زمان باشد. هر ورق از تاریخ کشور‌ها را که بگشاییم، با موسیقی به‌عنوان بخشی از فرهنگ آن جامعه مواجه می‌شویم. در طی زمان‌های طولانی موسیقی هر ملت نیز با توجه به تحولات سیاسی و اجتماعی آن ملت، دگرگون شده است. در ادامه مقاله به توضیح اینکه سازدهنی چیست می‌پردازیم.
یکی از سازهای نسبتاً قدیمی و مشهور در بین مردم کشور‌های مختلف از‌جمله آمریکاییان، سازدهنی است. در گذشته، هارمونیکا به‌عنوان یک ساز ارزان‌قیمت وارد کشور آمریکا شد؛ ولی اکنون با روش‌های حرفه‌ای در این کشور به آموزش و نیز نواختن آن می‌پردازند. برای آشنایی بیش‌تر و درک عمیق‌تر ارتباط مردم با این ساز، مختصر تاریخچه‌ای از آن را نیز بیان می‌کنیم.
نمای بالا و روبهرو از یک سازدهنی
تاریخچه سازدهنی از گذشته تاکنون
برای آگاهی از اینکه سازدهنی چیست، ابتدا بهتر است تاریخچه‌ای از آن را بدانیم. آفرینش و ابتکار ساخت سازدهنی
یا هارمونیکا، به چین برمی‌گردد. در حدود هزار سال پیش، سازی چوبی از نی بامبو ساخته شد که به‌سرعت در آسیا، سپس اروپا و آمریکا رواج یافت و محبوب شد. پس از رواج این ساز در اروپا، اروپاییان شروع به ایجاد تغییراتی در آن کردند و در آخر سازی با نی‌های فلزی متولد شد که آن را «هاله» نامیدند. این ساز با وجود معروفیت بسیار زیادی که پیدا کرد، فقط قابلیت ارائه نت‌های ضربه‌ای را داشت.
نمونه‌ای از یک سازدهنی فلزی قدیمی
چند سال بعد از اختراع این ساز فلزی یک اروپایی دیگر، سازی با 10 سوراخ و 2 صفحه نی اختراع کرد که نوع ساده‌ای از همان سازدهنی‌های امروز بود. هرکدام از ده سوراخ این ساز، دارای دو نی بود که یکی از آن‌ها هنگام فوت کردن (بازدم) و دیگری هنگام نفس کشیدن (دم) فرد به صدا درمی‌آمد. این ساز جدید، به‌سرعت در سرتاسر اروپا معروف شد؛ به‌طوری‌که در مدت کوتاهی به عرصه تجارت نیز وارد گردید.
با گذشت زمان، این ساز در بین گروه‌های موسیقی و همچنین عامه مردم بسیار رواج پیدا کرد و تجارت آن نیز رونق گرفت. این ساز از اروپا به ایالات‌متحده و دیگر کشور‌ها صادر شد و هنرمندان سراسر جهان از آن استقبال فراوانی کردند.
تصویری از سازدهنی مدرن امروز با 10 سوراخ روی آن
ساختار هارمونیکا
برای درک درست سازدهنی، یادگیری هرچه بهتر این ساز و دانستن اینکه سازدهنی چیست و همچنین شناختن ساختار آن کمک ویژه‌ای به ما می‌کند. به‌منظور صحیح کار کردن این ساز، قطعات و اجزای آن باید کاملاً و به‌طور صحیح در جای خود قرار گیرند. بخش‌های اصلی یک سازدهنی شامل شانه، دو صفحه پوششی که در بالا و پایین آن قرار می‌گیرند، نی‌ها که معمولاً هر سوراخ شامل دوتا از آن‌هاست، صفحات نی و… هستند.
شانه
برای فهمیدن اینکه شانه یک سازدهنی چیست، کافی است نگاهی به شکل پایین بیندازیم. شانه، بخش مرکزی سازدهنی است که می‌تواند از جنس فلز، چوب یا پلاستیک باشد. شانه همان قسمتی است که سوراخ‌های ساز روی آن قرار دارند و شما توسط آن ساز را می‌نوازید. اگر شانه ساز از جنس چوب باشد نسبت به نوع فلزی آن، تن صدای ملایم‌تری به ساز شما می‌دهد.
اجزای اصلی سازدهنی پیش از اتصال
نی‌ها
نی‌ها از مهم‌ترین بخش‌های یک سازدهنی هستند. این قسمت‌ها که عمدتاً از آلیاژ برنج ساخته می‌شوند در تولید نت‌های ساز و به‌طورکلی صدای هارمونیکا، نقش اساسی دارند. این نی‌ها از جنس برنز و فولاد ضدزنگ هم ساخته می‌شوند. جنس فولادی آن، به‌طورکلی دوام و ماندگاری بیش‌تری داشته و سازی گران‌قیمت‌تر را به وجود می‌آورد. در هنگام ساختن هارمونیکا، نی‌های تولید‌کننده نت‌های آن را کوک می‌کنند و در برخی موارد می‌توان این نی‌ها را دوباره کوک کرد.
صفحات پوششی
دو قسمت بیرونی هارمونیکا را صفحات پوششی آن تشکیل می‌دهند. این صفحات پوششی بیش‌تر نقش محافظتی دارند، از نی‌ها و اجزای داخل وسیله محافظت می‌کنند. اگر این پوشش‌ها را برداریم به‌راحتی می‌توانیم اجزای داخلی و نی‌ها را ببینیم. این صفحات طوری طراحی‌شده‌اند که صدا بتواند از کنار آن‌ها عبور کند.
صفحات نی
صفحات نی، صفحاتی عمدتاً برنجی در درون ساز هستند که شکاف‌های کوچکی برای جا دادن نی‌ها در خود دارند. نی‌ها بر روی این صفحات، پرچ شده و خود صفحات نیز به روی شانه پیچ می‌شوند. برخی سازها دارای دو صفحه نی و برخی دیگر دارای یک صفحه هستند.
دهن‌گیر
دهن‌گیر، بخش جلویی ساز است که به‌طور عمده در نوع خاصی از سازهای دهنی به اسم سازدهنی کروماتیک یافت می‌شود.
نوار لغزنده
این قسمت، مخصوص سازدهنی‌های کروماتیک است که در ادامه با آن‌ها آشنا خواهیم شد. این نوار لغزنده به‌منظور جابهجایی دو صفحه نی تعبیه شده است. یک دکمه به نام دکمه مکانیسم لغزنده نیز در کنار ساز وجود دارد که فشردن آن منجر به جابهجایی نوار لغزنده و جابهجایی نت‌ها می‌شود.
ساده‌شده بخش‌های مختلف یک سازدهنی
انواع مختلف سازدهنی
امروز هارمونیکا نیز همانند دیگر انواع مختلف ساز، در سبک‌های مختلفی نواخته می‌شود. به‌طورکلی 3 سبک از آن، نام برده می‌شود ولی ما در اینجا به معرفی 5 سبک این ساز می‌پردازیم. سازدهنی کروماتیک، دیاتونیک، ترمولو، اکتاو و ارکسترا، پنج نوع هارمونیکا هستند که در ادامه به توضیحی مختصر از برخی از آن‌ها می‌پردازیم.
سازدهنی کروماتیک(Chromatic Harmonica)
نوع کروماتیک سازدهنی چیست؟ این ساز، اولین مدل از سازدهنی‌های امروز بود که توسط هوهنر در سال 1930 ساخته شد. انواع کروماتیک هارمونیکا، بین 12 تا 16 سوراخ یک‌ردیفه دارند که هر سوراخ شامل چهار نی است، دو نی برای نت‌های طبیعی و دوتا برای نواختن نت‌های کروماتیک تعبیه شده‌اند. در کنار سازدهنی کروماتیک یک دکمه قرار داده شده است (دکمه مکانیسم لغزنده) که با فشردن این دکمه نت‌های کروماتیک ساز، فعال می‌شوند.
وجود 12 سوراخ و دکمه لغزنده در این مدل هارمونیکا
سازدهنی دیاتونیک(Diatonic Harmonica)
پس از آشنایی با اینکه نوع کروماتیک هارمونیکا چیست، نوبت به صحبت از سازدهنی دیاتونیک می‌رسد. سازدهنی دیاتونیک یک نوع ساده از این ساز است که برای نواختن سبک‌های موسیقی پاپ و بلوز کاربرد دارد. این ساز نیز همانند نوع کروماتیک، دارای سوراخ‌های یک‌ردیفه است و هر سوراخ، هم با عمل دم نوازنده و هم عمل بازدهم او به صدا در‌می‌آید.
ساز دیاتونیک مناسب برای نواختن موسیقی بلوز
سازدهنی اکتاو(Octave Harmonica)
سازدهنی اکتاو یک ساز دوزبانه است. به این معنی که در هر سوراخ دو عدد نی یا زبانه وجود دارد و با هر بار دم یا بازدم، هر دو این نی‌ها هم‌زمان به ارتعاش درمی‌آیند و صدا تولید می‌کنند. پس با هر‌بار دم یا بازدم صدایی که ایجاد می‌شود، حاصل به وجود آمدن نت اصلی و نتی است که به‌اندازه یک‌هشتم از آن پایین‌تر قرار دارد و به آن اکتاو می‌گویند؛ ازاین‌رو به این نوع از هارمونیکا، سازدهنی اکتاو می‌گویند.
سازدهنی ترمولو (Tremolo Harmonica)
این ساز نیز همانند اکتاو، یک ساز دوزبانه است که در هر سوراخ دو نی دارد و با این روش نت‌ها را از هم متمایز می‌کند. بین این دو نی یکی صاف و دیگری کمی تیز است.
طرز کار یک سازدهنی
همان‌طور که در قسمت‌های بالا و در توضیح اینکه سازدهنی چیست و ساختار آن چگونه است، به آن اشاره کردیم، در پس هر سوراخ روی ساز، دو یا چهار نی وجود دارد. خلاصه‌ای از طرز کار سازدهنی به‌این‌صورت است هنگامی‌که هوا وارد نی‌های ذکر‌شده می‌شود، هدایت شده و به صفحات نی می‌رسد.
نقش صفحه نی بالا و پایین، کمی با یکدیگر فرق دارد. هنگامی‌که هوای بازدمی وارد نی می‌شود، صفحات بالایی هستند که صدا را هدایت می‌کنند و به‌همین‌ترتیب وقتی هوای دم از داخل هارمونیکا استنشاق شود، انجام این کار بر عهده صفحات پایینی است.
چگونه هارمونیکا بنوازیم
پس از اطلاع یافتن از اینکه سازدهنی چیست و چگونه عمل می‌کند، به نحوه نواختن آن می‌رسیم. گام اول در نواختن هر نوع ساز و در هر سبکی، یاد‌گرفتن الفبا یا همان نت‌های موسیقی است. بعد از اینکه به‌طور کامل نت‌ها را فرا گرفتید، می‌توانید یک سبک از بین سبک‌های موسیقی برای خود انتخاب کنید.
پس از یاد‌گرفتن نت‌ها و انتخاب سبک، نوبت به فراگیری قواعدی همچون در دست گرفتن ساز، زاویه ساز هنگام نواختن هر نت، نحوه استفاده از لب‌ها، زبان و… می‌رسد. اصلی‌ترین بخش یادگیری این ساز، به کار بردن صحیح این قواعد است؛ چراکه صدای واضح و گوش‌نوازی که از ساز بیرون خواهد آمد، نتیجه مهارت در استفاده از این تکنیک‌هاست.
نواختن حرفه‌ای هارمونیکا و نحوه در دست گرفتن آن
در دست گرفتن صحیح هارمونیکا
قدم اول برای نگه‌داشتن صحیح هارمونیکا این است که آن را در دست چپ بین انگشت اشاره و شست، طوری نگه داریم که اعداد روی آن، روبه بالا قرار گیرند. سپس انگشت سبابه را روی ساز و انگشت شست را زیر ساز قرار دهید، طوری که اعداد توسط انگشت سبابه پوشانده نشوند. در همین حالت، انگشت وسط دست چپ خود را در پشت هارمونیکا قرار دهید.
در ادامه، بقیه انگشت‌های دست چپ خود را طوری قرار دهید که مقداری فضا برای جابه‌جا کردن ساز باقی بماند. حالا نوبت به استفاده از دست راست می‌رسد. دست راست خود را دور انگشتان دست چپ طوری بپیچید که شبیه به یک دستگیره بسته در پشت ساز به نظر برسند، اما دقت کنید هیچ‌کدام از سوراخ‌های قسمت جلویی را نپوشانده باشید.
نکته مهم دیگری که در بحث سازدهنی چیست و نحوه در دست گرفتن آن حائز اهمیت است، نگه‌داشتن ساز برای تولید انواع مختلف صداها است. مدلی که بالا ارائه شد برای نواختن تن‌های کم‌تر و جلوه‌های خاموش است که دستان خود را به شکل کاملاً بسته در پشت ساز قرار می‌دهید. برای نواختن تن‌های بالاتر، لازم است هم دست چپ و هم راست خود را تا حدودی از ساز دور کرده و به آن فضا بدهید.
نحوه گرفتن هارمونیکا برای نوازندگان مبتدی
تمیز کردن هارمونیکا در صورت مسدود شدن نت‌های آن
درصورتی‌که با مشکلی ازاین‌دست روبهرو شدید و نت‌ها قادر به تولید صدا نبودند، می‌توانید با تمیز کردن سوراخ مسدود‌شده مشکل را رفع کنید. گاهی رطوبت دهان، موهای سر یا ریش و یا حتی کرک‌های موجود در جیب لباس شما، باعث این انسداد می‌شود. در‌این‌حالت انسداد، نی قادر به ارتعاش نیست و اصطلاحاً می‌گویند که نت ساز بلاک یا مسدود شده است.
شما می‌توانید با فوت کردن سریع و محکم یا با زدن هارمونیکا به کف دست، این مشکل را برطرف کنید. اگر این راه کارساز نبود کافی است صفحه پوشش بالای وسیله را بردارید و با یک ابزار نوک‌تیز انسداد نی را رفع و نی را آزاد کنید. یکی از نکاتی که در بحث
سازدهنی چیست، به آن اشاره نکردیم همین گرفتگی مجرای نی است. هارمونیکا علاوه بر اینکه یک ساز بسیار زیبا و دل‌نشین است، بهدلیل طرز قرار گرفتن نی و صفحه نی که بسیار نزدیک به هم هستند، ممکن است مشکلاتی از قبیل این انسدادها را نیز تجربه کند.
نکاتی در خصوص خرید سازدهنی
پس از آشنایی با هارمونیکا و فهمیدن اینکه سازدهنی چیست، ممکن است علاقه‌مند به خرید و یادگیری آن شده باشید. سایت ایران یوکللی یکی از بهترین سایت‌های فروش سازدهنی است که با مراجعه به وب‌سایت آن‌ها و بررسی محصولات، می‌توانید از بین بهترین برند‌های سازدهنی، دست به انتخاب بزنید.
در مورد یک سازدهنی خوب، باید چند نکته را بدانید و در هنگام خرید به آن توجه کنید. یکی از این نکاتی که باید به آن دقت شود، این است که اگر شما یک نوازنده مبتدی در حوزه سازهای دهنی هستید، بهتر است سمت کروماتیک هارمونیکا نروید. با انتخاب سازدهنی ترمولو کار خود را آغاز کنید؛ چراکه نوع کروماتیک این سازها، به نسبت پیچیده‌تر بوده و همین مورد کار با آن را برای هنرجویان مبتدی سخت می‌کند.
یکی دیگر از مواردی که باید به آن توجه کرد، کوک بودن ساز است؛ چراکه در برخی مواقع سازها از کوک خارج شده‌اند. سایت ایران یوکللی سازهای ارائه‌شده خود را از لحاظ استاندارد بودن و کوک بودن، به‌طور دقیق و کامل بررسی کرده است و در این مورد نگرانی نخواهید داشت.
کلام آخر
در ابتدای مقاله به توضیح تاریخچه‌ای مختصر از هارمونیکا پرداختیم، پس از آن به بحث سازدهنی چیست رسیدیم و توضیحاتی درباره ساختار و نحوهی نواختن آن ارائه کردیم. دانستیم که هارمونیکا به‌عنوان یک ساز از خانواده سازهای بادی، قدمت دیرینه دارد. در بین فرهنگ‌های مختلف در طی دوران‌ها دست‌به‌دست گشته تا امروز به دست ما رسیده است.
امروزه انواع مختلفی از هارمونیکا وجود دارند که با وجود ظاهر تقریباً شبیه به هم، تفاوت‌های اساسی نیز دارند. نواختن سازدهنی علی‌رغم ظاهر ساده‌ای که دارد، می‌تواند مشکل باشد؛ اما با تلاش و علاقه و پشتکار، می‌توانید این ساز را یاد بگیرید و پس‌ازآن، هارمونیکا به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی هنری شما تبدیل می‌شود. اگر هنوز هم نمی‌دانید سازدهنی چیست، کافی است با ما تماس بگیرید.
